İki ayda bir yayımlanan popüler tarih dergisi Kürt Tarihi Cumhuriyet ve Kürtler tartışmalarına ışık tutacak dopdolu bir içerikle okurlarıyla buluştu. Derginin 6. sayısının kapak ve dosya konusu “CHP ve Kürtler”. Dosya kapsamında, Cumhuriyet tarihi boyunca Kürt Sorunu olarak karşımıza çıkan meselelerin Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki kökenleri, Kürt Mustafa Yamulki Paşa gibi Kürt önderlerinin ve Mustafa Kemal’in Kürdistan özerkliği konusundaki yazışmalarını birincil dokümanlar eşliğinde sunuyor.
Panteion Üniversitesi’nden Murat Issı; derginin kapak ve dosya konusu olan “Yunan Belgelerinde Kürtlere Özerklik” meselesini işliyor. Yunan arşivlerinde bulduğu birincil doküman olan belgelerden örnekler ile hâlâ güncelliğini koruyan önemli tartışma konularından olan; Ankara Hükümeti, Mustafa Kemal, Cumhuriyet ve Kürtlerin ilişkileri gibi konulara yeni bir boyut kazandırıyor. Issı’dan önce Rober Olson'un İngiliz Arşivleri’nde TBMM’nin Kürtlere özerklik vermeyi kararlaştırdığını gösteren belge üzerine Şeyh Sait Ayaklanmasını ele alan kitabı Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı’nda yayınlamıştı. Ancak, TBMM arşivlerinde bu belgeye işaret eden herhangi bir kayıt bulunmadığından Olson’un bulduğu belgenin gerçek olmadığına dair bir fikir oluşmuştu. Issı, Yunanistan Dışişleri Bakanlığı Diplomatik ve Askeri Arşivi'nden bulduğu belgeler ile TBMM’nin 1921-1922 yıllarında, kendisi de Osmanlı paşası olan Kürt Mustafa Yamulki Paşa gibi önemli Kürt önderleri ile Kürtlerle özerklik konusunda yazıştığını gösteren belge ve yine özerkliğin tartışıldığı başka belgeler bulmuştur.
Belgeler hakkında
Sırasıyla; 5 Ekim 1921 tarihli birinci belge: Kürtlerin, Ankara Hükümeti’ne telgrafla sundukları talepler. 15 Eylül 1921 tarihli ikinci belge: Kürdistan Özerkliği hakkındaki belge. Bu belge "L’Autonomie de Kurdistan [Kürdistan Özerkliği]" adı altında kayda alınmış ve büyükelçi Efstathiadis imzasıyla Yunanistan’ın İstanbul Büyükelçiliği’nden Atina’ya, Yunanistan Dışişleri Bakanlığı’na gönderilmiştir. 21 Mart 1922 tarihli üçüncü belge, Kürt general Mustafa Yamulki Paşa’nın Yunan makamlarına verdiği ve Kürdistan özerkliği hakkında olan belge. 21 Nisan 1922 tarihli dördüncü belge ise Cevat Paşa ve Kürtler konulu belge. Bu belgede iki konu üzerinde durulmaktadır: Birincisi, Doğu Kürdistan’da ilân edilen Kürt Devleti, ikincisi ise Cevat Paşa’nın Kürtlerle yaptığı toplantıdır.
Ercan Çağlayan, 1923-1950 yılları arasındaki tek parti ile yönetilen Cumhuriyetin, Kürt polikası olan; terbiye etme, tepeleme, asimile ve medenileştirme konularını ele alıyor. Cumhuriyetin bu politikalarını Şeyh Said, Raçkotan, Raman, Sason, Koçuşağı, Mutki, Bicar, Savur, Tendürek, Zilan, Oramar, Ağrı ve Dersim ayaklanmalarını, 1947-48 İskân Kanunu, Olağanüstü Hal: Birinci Umumi Müfettişliğin kurulması ve demiryolu politikaları gibi önemli dönüm noktaları üzerinden anlatıyor.
Diğer yazılar
Mehmet Bayrak, resmi tarihyazımı tarafından “modern Türkiye’nin kurucularından biri” olarak tanımlanan, Osmanlı son dönem İttihadçılarından Şükrü Kaya, 1930’lu yıllardaki; tehcir, asimilasyon ve fiziki yok etme politikalarının başlıca mimarlarından biri olarak karşımıza çıkar. Bayrak, Kaya’nın toplum mühendisliğini olan valilikleri ile Türkleştirme politikaları yazışmaları, İskân Kanunu, Kürt sürgünlerin durumu ile ilgi dört belge ile 1930 tarihindeki genç Cumhuriyetin Kürt politikalarını inceliyor.
Welat Zeydanlıoğlu, batının doğu toplumuyla kurduğu hegemonik ilişki biçimini Türk oryantalizminin Kürtler ve Kürdistan örneği özelinde inceliyor. Türk oryantalizminin bir uygarlaştırma meselesi olarak ele aldığı Kürt meselesinde temel hedeflerinden biri de Kürtleri yeni oluşturulan Türk ulusu içinde eritme ve bunu bir uygarlaştırma projesi olarak sunmaktır. Genç Cumhuriyet döneminin Türkleştirme politikalarının isimlerinden Ziya Gökalp ve Halide Edip’in çalışmalarında ortaya çıkan "vahşi, ilkel, cahil, Dağ Türkleri" gibi kavramları değerlendiriyor.
Nilay Özok-Gündoğan, Kürt Tarihi’nin Arşiv Kaynakları köşesi ile Kürt tarihyazımındaki birincil kaynak sorununu irdeliyor. Özok-Gündoğan'a göre Osmanlı ve Erken Cumhuriyet dönemindeki Kürtler ve Kürdistan konularını çalışmak isteyen tarihçilerin büyük probleminin kullandıkları birincil kaynakların tarihlendirilmesi konusunda güvensizlikleri olduğunu vurguluyor. Kürt tarihi hakkında yapılacak birincil kaynak araştırmalara ışık tutması açısından 1860 yılında Diyarbekir eyaletinin Şerninc isimli kazasından Sadaret makamına Meryem Hatun imzalı bir dilekçeyi ele alıyor.
İsmail Beşikçi ile söyleşiyi Genel Yayın Yönetmenimiz Mesut Yeğen gerçekleştirdi. Beşikçi, Cumhuriyet tarihinin tartışmalı konuları; Cumhuriyet Halk Fırkası, CHP, Mustafa Kemal ve Kürtler, Şeyh Said, Dersim 38 ve Türk Tarih Tezi hakkında fikirlerini paylaştı.
Kadri Yıldırım, Sultan Selahaddîn’in liderliğindeki Eyyûbîler haberleşme sistemini olan “Posta Güvercinleri”, “Özel Yüzücüler”, “Görevli Postacılar”, “Mesaj Okları” ve "Özel Küçük Kösler" ile uzak mesafeler ile nasıl iletişim kurduklarını yazıyor.
Rohat Alakom, tarafından yazılan ve Selam Temo tarafından Türkçeye çevrilen yazıda İsveç'in en eski gazetesi olan Post-och inrikes tidningar gazetesinin Rewandûz Mîri hakkında çıkan haberin küpürleri eşliğinde 1800’ler Osmanlı devleti ile Rewandûz Mîri aralasındaki çekişmeyi ele alıyor. Gazete küpürlerinde Rewandûz Mîri’nin esir alınması, Kürdistan’a dönmesi gibi konulara yer veriliyor.
***
6. SAYI EDİTÖR YAZISI
Bir tarih dergisi için biraz cilveli bir zamandayız. Malum, Kürdistan’ın neredeyse tamamında güncel durum tarihi bir mahiyet edinmiş durumda. Bu hal, Kürtlerin ve Kürdistan’ın tarihine dair konuşma ve yazma işini ister istemez bugünle diyaloga sevk ediyor. 6. sayının dosya konusu da bu türden bir diyalog içerisinde oluştu. Geçtiğimiz aylarda CHP’li bir vekilin başlattığı “kim millet, kim değil” tartışması Cumhuriyet Halk Partisi’nin Kürt meselesiyle mesaisine dair bir dosya hazırlama fikrini teşvik etti.
CHF/CHP ve Kürtler dosyasının ilk yazısı önemli bir tartışmayı yeniden gündeme getiriyor; hem de ilk kez kullanılan arşiv belgeleri üzerinden. CHF’nin ve Cumhuriyetin kurucularının Kürtlere özerklik veren bir yasayı mecliste görüşüp görüşmediğine dair geçmiş yıllarda cereyan eden bir tartışma bu türden bir görüşmenin gerçekleşmediği şeklinde bir uzlaşmayla neticelenmişti. Murat Issı’nın Yunanistan arşivlerinde yaptığı çalışmada ulaştığı belgeler bu uzlaşmayı zorlayan türden. CHP’nin Kürt meselesi mesaisini değerlendiren diğer iki yazı Welat Zeydanlıoğlu’na ve Ercan Çağlayan’a ait. Çağlayan’ın tenkil, temdin ve temsil üçlüsü üzerinden değerlendirdiği bu mesaiyi Zeydanlıoğlu oryantalizm meselesi üzerinden ikinci bir okumaya tabi tutuyor. Şükrü Kaya’nın Cumhuriyetin Kürt meselesi mesaisinin en bilinen ‘memuru’ olduğunu söylemek yanlış olmaz herhalde. Mehmet Bayrak’ın (bu türden bir başka memurun) Reşit Tankut’un arşivinde bulduğu Şükrü Kaya imzalı Türkleştirme Genelgesi Cumhuriyetin Kürt meselesi mesaisine dair bir röntgen filmi mahiyetinde. Mahmut Akyürekli’nin Koçgiri hadisesiyle ilgili yazısı da Cumhuriyetin müstakbel kurucularının Kürt meselesi siyasetindeki repertuvarları hakkında epey bir bilgi veriyor. CHP ve Kürtler dosyasını çok önemli bir mülakat tamamlıyor. Çalışmalarıyla CHP’nin Kürt meselesi siyasetinin ‘ruhunu’ ortaya koyan İsmail Beşikçi’yle İttihatçıları, Kemalistleri ve Kürt meselesinin son yüz senesini konuştuk.
Dosya dışında iki önemli yazı var bu sayıda. Modern dönem Kürt tarih yazımının en önemli birkaç kaleminden biri olan Rohat Alakom’un yazısı Kürdistan’da 19. yüzyılda olan biten bir hadisenin izlerini dünyanın en eski gazetelerinden Post-och inrikes tidningar’de sürüyor. Alakom, Rewandûz Mîri Mîr Mihemedê Kor’un (Kör Muhammed) Osmanlı Devletince ‘tepelenmesinin’ hikayesini İsveç’te yayımlanan adı geçen gazetedeki haberler üzerinden anlatıyor. Kürtlerin kadim tarihi hakkında çok şey bilenlerden Kadri Yıldırım da Sultan Selahaddin’in kurduğu haberleşme sistemini yazdı. İçinde güvercinlerin, yüzücülerin, okçuların da geçtiği çok hoş bir metin bu.
Bu sayıyla birlikte yeni bir bölüme başlıyoruz: Arşiv Tozu. Dergi yayın kurulunun arşiv tozu yutmuş mensuplarından Nilay Özok-Gündoğan bundan böyle her sayıda Kürdistan tarihine dair arşiv belgelerini elden geçirecek. İkinci bir haberimiz daha var: Yayın kurulumuza çok sayıda önemli isim katıldı. Hepsine hoş geldiniz diyoruz.
7. sayıda buluşmak üzere.
MESUT YEĞEN
İletişim bilgileri
Tel: 0 532 173 25 09
Email: kurttarihi@yahoo.com
www.kurttarihi.org