Göbekli Tepe ile ciddi benzerlikler taşıyan özel bir yapının keşfedilmesi, arkeoloji çevrelerinde büyük bir heyecan ve şaşkınlık meydana getirdi. Şu ana kadar yapılan kazılarda, örneğine Göbekli Tepe’de rastlanan T biçimli dikilitaşlara yalnızca Urfa çevresindeki yerleşimlerde rastlanmaktaydı. Göbekli Tepe’ye yaklaşık 30-50 km. arasında değişen mesafelerde bulunan Karahan Tepe, Sefer Tepe, Nevali Çori ve Hırbetsuvan gibi arkeolojik sit alanlarında T biçimli dikilitaşların bulunduğu yapılar tespit edilmişti. Ayrıca Boncuklu Tarla’da yaklaşık MÖ 9400-9000 yıllarına tarihlenen söz konusu yapıların benzerleri Yukarı Dicle havzasında bulunan Çayönü’nde ve Gursir Höyük’te açığa çıkarılan yapılarla da benzerlikler gösteriyor.
Boncuklu Tarla yerleşim yeri Ilısu Barajı ve HES Projesi kapsamında yapılan yüzey araştırmalarında ilk kez 2008 yılında tespit edilmiş ve Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemi temsil eden bir yerleşim yeri olarak nitelendirilmişti. Boncuklu Tarla’da 2012 yılından beri aralıklarla yapılan kazı çalışmaları Mardin Müze Müdürlüğü tarafından ve Mardin Artuklu Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı’ndan Dr. Öğr. Üyesi Ergül Kodaş’ın bilimsel danışmanlığında yürütülüyor.
Mardin Artuklu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. İbrahim Özcoşar yaptığı açıklamada şunları söyledi: “Boncuklu Tarla’da sürdürülen kazılar hem Göbekli Tepe’nin daha iyi anlaşılması hususunda ve hem de Mardin’in uzak geçmişte üstlendiği rolü açığa çıkarması açısından kilit rol oynamaktadır. Bunun bilim dünyasını heyecanlandıran bir keşif olduğunu düşünüyorum. Burada yapılacak çalışmalarla tarih yeniden yazılacaktır. Biz de MAÜ olarak bu insanlık mirasının ortaya çıkarılması ve gelecek nesillere aktarılması konusunda üzerimize düşen tüm sorumluluğu yerine getirme kararlığındayız”.
2012, 2017 ve 2019 yılında gerçekleştirilmiş olan kazı çalışmaları toplamda 35 açmada, yaklaşık 3000 metrekarelik bir alanda gerçekleştirildi. Boncuklu Tarla kazılarının bilimsel danışmanlığını yürüten Mardin Artuklu Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinden Dr. Öğr. Üyesi Ergül Kodaş yaptığı açıklamada, alanda yapılan kazı çalışmalarıyla yerleşim yerinde Geç Epipaleolitik Dönem’den Geç PPNB’ye kadar geçen süreci içeren 6 ayrı tabaka tespit edildiğini belirterek (yaklaşık MÖ 10 500- 7000), Göbekli Tepe’ye yaklaşık 300 km. mesafede bulunan Boncuklu Tarla’da T biçimli stellerin bulunduğu özel yapıya rastlanmasının, oldukça şaşırtıcı bir durum olduğunu belirtti. Yuvarlak planlı evlerin yer aldığı yerleşim yerinin ortasında bulunan özel yapının, 80 metrekare büyüklüğünde ve dört adet T biçimli dikilitaşa sahip olduğunu ifade eden Kodaş, yapının yaklaşık olarak 11.500 yıllık olduğunu ve böylece Göbekli Tepe’deki yapılarla çağdaş olduğunu belirtti. Bu nedenle geçmişte birçok medeniyete ev sahipliği yapan Mardin’in, Neolitik dönem açısından da önemli bir yere sahip olduğu anlaşılmış olduğunu ifade eden Kodaş sözlerini şöyle sürdürdü: “Yerleşim yerinde yapılan kazılarda açığa çıkarılan mimari kalıntılar çoğunlukla Orta PPNB’ Dönem’e (MÖ 8. Bin) tarihlenmekle birlikte MÖ 10. Binin ikinci yarısına tarihlenen (PPNA-PPNB Geçiş Dönemi) kalıntılar ayrı bir önem teşkil etmektedir. Bu bağlamda Boncuklu Tarla yerleşiminin doğu alanında 2017 yılında yapılan kazı çalışmalarında tespit edilen köşeleri yuvarlatılmış konutlar ve konutların merkezinde bulunan ve birçok yayında ‘Tapınak’ olarak ifade edilen özel bir yapı tespit edilmiştir. 2019 kazı sezonunda ise söz konusu yapıların kazı çalışmaları tamamlanmış ve merkezde bulunan yapının yaklaşık 10x8 m boyutlarında olan özel bir yapı olduğu anlaşılmıştır. Bina içerisinde 4 adet taş dikme tespit edilmiştir. Binanın kuzey-doğu yönünde iki ve güney-batı yönünde ise 3 adet niş tespit edilmiştir. Yapılan kazılar esnasında binanın inşası için alanın yaklaşık 2 metre derinliğinde kazıldığı ve binanın bu çukur içerisine inşa edildiği görülmektedir. Duvarları yassı doğal taşlar ve çamur harç ile inşa edilen binanın merkezinde simetrik bir şekilde bulunan dikmelerin aynı zamanda çatıyı taşıyan kolon görevi gördüğü de anlaşılmaktadır”.
Epi-Paleotik olarak isimlendirilen Neolitik öncesi dönemden itibaren yerleşimlere uzun süre ev sahipliği yapan Boncuklu Tarla, kazıların sürmesiyle bilim dünyasını daha da şaşırtacağa benziyor. Diyarbakır Çayönü ve Körtik Tepe gibi yerleşimlerle de çağdaş olan Boncuklu Tepe’nin, insanlık tarihinin önemli bir evresi olan tarım, evcilleştirme, yerleşik hayat ve inanç konuları hakkında önemli bilgiler vereceği düşünülüyor.